Czesław Miłosz otrzymał Nagrodę Nobla za całokształt twórczości.

Czesław Miłosz urodził się w 1911 r. na Litwie, w powiecie kiejdańskim, jako syn Weroniki z Kunatów i Aleksandra Miłosza, inżyniera drogowego. Okres I wojny światowej spędził na nieustannych podróżach po Rosji, towarzysząc razem z matką ojcu, który zmobilizowany do armii carskiej jako oficer saperów budował mosty i umocnienia w strefach przyfrontowych. W 1921 r. – trzy lata po powrocie Miłoszów na Litwę – Czesław rozpoczął naukę w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta, a następnie na wydziale prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, gdzie działał w Sekcji Twórczości Oryginalnej Koła Polonistów. Debiut poetycki Miłosza nastąpił w 1930 r., kiedy na łamach pisma „Alma Mater Vilnensis” opublikował wiersze: „Kompozycja” i „Podróż”. Rok później był jednym z założycieli grupy literackiej „Żagary”, prezentującej katastroficzny pogląd na rzeczywistość i przekonanie o nieuchronności zbliżającego się kataklizmu.

Po roku akademickim 1931-1932 spędzonym na Uniwersytecie Warszawskim i nieudanych egzaminach poeta wrócił do Wilna, gdzie w 1933 r. nakładem uniwersyteckiego Koła Polonistów ukazał się jego pierwszy tomik poetycki „Poemat o czasie zastygłym”. W tym samym roku wspólnie ze Zbigniewem Folejewskim wydał „Antologię poezji społecznej”, co po latach określił jako próbę ucieczki od spraw istotnych – czyli podszytych metafizyką. Po ukończeniu studiów w r. 1934 otrzymał za swoje poezje główną nagrodę literacką imienia Filomatów przyznaną przez Związek Zawodowy Literatów Polskich, a następnie stypendium Funduszu Kultury Narodowej, dzięki czemu mógł wyjechać na rok do Paryża, gdzie poznawał język francuski w Alliance Française. W Paryżu uczęszczał na wykłady tomizmu do L’Institut Catholique, ale największy wpływ wywarł nań jego krewny, Oskar Miłosz – dyplomata litewski i poeta francuski, przejawiający w swej twórczości skłonności mistyczne i porównywany często z Rilkem. – On nauczył mnie, jak nie poddawać się w obliczu katastrofy – wspomni Czesław Miłosz po latach.

W 1936 r. poeta wrócił do Wilna, rozpoczął pracę w miejscowej rozgłośni radiowej i opublikował zbiór poetycki „Trzy zimy”, w którym dał wyraz swoim doznaniom o charakterze metafizycznym, opartym na przeczuciu bliżej nie określonej klęski i świadomości zagrożenia. W roku następnym usunięty został z pracy za lewicowe poglądy i przeniósł się do rozgłośni warszawskiej. Wiele wówczas publikował w prasie literackiej, a za nowelę „Obrachunki” otrzymał nagrodę w konkursie literackim pisma „Pion”. Rok po wybuchu II wojny światowej Miłosz uciekł z zajętego przez Armię Czerwoną Wilna do Warszawy, gdzie pracował jako woźny w uniwersyteckiej bibliotece. Wydał wówczas na powielaczu tomik poezji „Wiersze” pod pseudonimem Jan Syruć. Podczas okupacji zajmował się pisaniem, tłumaczeniem, m.in. Maritaina i Szekspira, oraz wydał antologię poezji antyfaszystowskiej „Pieśń niepodległa” (1942). W 1945 r. przeniósł się do Krakowa, sporo publikował w prasie literackiej i doczekał się druku swoich poezji w tomie „Ocalenie”. Znalazły się w nim wiersze pisane podczas wojny, obrazujące przeżycia okupacji, jak np. zagłada getta w „Campo di Fiori”, ale tym razem twórca nie poddał się katastrofizmowi – jego poezja „cała z nabożeństw majowych, z Biblii, z rytuału, z tradycji, z dziecięcych lektur”, jak przede wszystkim w cyklu „Świat (poema naiwne)”, była próbą stworzenia sztucznego świata jako ochrony przed koszmarem realnego.

W grudniu 1945 r. Miłosz wyjechał na placówkę dyplomatyczną do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował w konsulacie w Nowym Jorku i ambasadzie w Waszyngtonie. Napisał wówczas „Traktat moralny”, wydrukowany w miesięczniku „Twórczość” (1947). W 1950 r. przeniesiony został do Paryża na stanowisko I sekretarza ambasady. Podczas krótkiego pobytu w Polsce przeżył wstrząs psychiczny, widząc ogrom spustoszeń dokonanych przez komunistyczne władze. Pod koniec 1950 r. wezwany został do Warszawy, gdzie odebrano mu paszport. Zwrócono go dopiero po osobistej interwencji Zygmunta Modzelewskiego u Bolesława Bieruta. W 1951 r. poeta wyjechał do Paryża, gdzie zwrócił się do władz francuskich o azyl polityczny. Pierwszy okres emigracji był dla Miłosza bardzo trudny – uważał, że poeta, aby tworzyć, musi żyć we własnym kraju. W dodatku atakowany był przez środowiska emigracyjne, które miały mu za złe pracę dyplomatyczną dla rządu komunistycznego (m.in. Sergiusz Piasecki, Jan Lechoń) oraz przez twórców krajowych, którzy oskarżali go o zdradę ojczyzny (m.in. Konstanty Ildefons Gałczyński czy Antoni Słonimski). Poeta przetrzymał ten ciężki okres głównie dzięki pomocy paryskiej „Kultury”, której stałym współpracownikiem pozostanie na wiele lat. Właśnie w związanym z „Kulturą” Instytucie Literackim wydał w 1953 r. głośną książkę „Zniewolony umysł”, gdzie analizował przyczyny flirtu pisarzy polskich z komunizmem.

W tymże roku opublikował też powieść „Zdobycie władzy” (wyróżnioną nagrodą księgarzy europejskich – Prix Litteraine Européen) oraz zbiór poetycki „Światło dzienne”, w którym znalazł się m.in. głośny wiersz „Który skrzywdziłeś”. Po publikacji tych utworów Miłoszowi groziło przypięcie etykiety twórcy zaangażowanego, antykomunistycznego, a tego bał się najbardziej, ponieważ nigdy sprawy społeczne nie stanowiły sedna dla jego twórczości. Postanowił więc napisać powieść z czasów swojego dzieciństwa na Wileńszczyźnie pt. „Dolina Issy”, o której jej amerykański tłumacz powiedział, że są to jakby „przygody Tomka Sawyera opowiedziane przez Thomasa Mertona”. W wydanym w 1957 r. „Traktacie poetyckim” dokonał rewizji dziejów XX-wiecznej poezji polskiej, oskarżając ją, że porzuciła „te walki, gdzie stawką jest życie”, a umie się podobać jedynie „z przyprawą żartu, błazeństwa i satyry”. Kolejny utwór, „Rodzinna Europa” (1958) był w większym stopniu adresowany do czytelnika zagranicznego niż polskiego. W tym czasie poeta zajmował się też działalnością translatorską, przetłumaczył na język polski m. in. eseje Jeanne Hersch oraz pisma Simone Weil, która wywarła na jego twórczość ogromny wpływ. Wydał również tom esejów i przekładów poezji pt. „Kontynenty” (1958).

W 1957 r. otrzymał nagrodę miesięcznika „Kultura”, a w roku następnym nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. W 1960 r. poeta przeniósł się na stałe do USA, gdzie został profesorem na wydziale literatur i języków słowiańskich na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Dwa lata później wydał studium krytyczne o Stanisławie Brzozowskim „Człowiek wśród skorpionów” oraz zbiór poetycki „Król Popiel i inne wiersze”, w którym wyzwolił się całkowicie z tonu publicystyki i skoncentrował się na problemach metafizycznych. W 1965 r. poeta ogłosił kolejny tomik poezji „Gucio zaczarowany”, gdzie obok swoich wierszy zamieścił również przekłady z Walta Whitmana i Robinsona Jeffersa. Miłosza uważa się za tego, który dokonał zmiany paradygmatu w XX-wiecznej literaturze polskiej, przesuwając punkt ciężkości z zainteresowania literaturą francuską na literaturę anglo-amerykańską. Popularyzował też rodzimą kulturę za granicą: w 1965 r. wydał w USA antologię współczesnej poezji polskiej we własnym wyborze i tłumaczeniu, a cztery lata póżniej podręcznik akademicki „The History of Polish Literature”. W 1967 r. wyróżniony został nagrodą literacką im. Mariana Kistera w Nowym Jorku, a w roku następnym nagrodą Fundacji Jurzykowskich.

W 1969 r. poeta opublikował zbiór esejów o tematyce amerykańskiej „Widzenia nad Zatoką San Francisco” oraz tom poezji „Miasto bez imienia”, w którym odchodzi od klasyczno – romantycznej wersyfikacji na rzecz wiersza biblijnego. W zbiorze tym znalazł się programowy wiersz pt. „Ars poetica?”, gdzie poeta przyznaje: „Zawsze tęskniłem do formy pojemnej, która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą”. Trzy lata później wydał tom szkiców literackich „Prywatne obowiązki”, uznany przez Radio Wolna Europa za najlepszą książkę polską 1972 r. za granicą. W 1974 r. Miłosz opublikował tom wierszy „Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada”. Tytułowy poemat zbioru przez wielu krytyków uznawany jest za jego szczytowe osiągnięcie. W ślad za nim przyszły liczne przekłady dzieł poety na języki obce oraz wyróżnienia, takie jak m.in. nagroda polskiego PEN-Clubu za tłumaczenia (1974), Guggenheim Fellowship (1976), doktorat honoris causa uniwersytetu Ann Arbor (1977), Międzynarodowa Nagroda Literacka Neustadt, zwana „Małym Noblem” (1978), Berkeley Citation (1978), czy nagroda literacka im. Zygmunta Hertza (1979).

W 1977 r. Czesław Miłosz wydał esej „Ziemia Ulro”, w którym odwołując się m.in. do myśli Swedenborga, Blake’a i Oskara Miłosza, sprzeciwił się racjonalizmowi współczesnego świata. W tym samym roku ukazał się dwutomowy pamiętnik mówiony Aleksandra Wata pt. „Mój wiek”. Miłosz był jego pomysłodawcą i jednocześnie rozmówcą Wata. Był też popularyzatorem twórczości tego poety, wydał zbiór jego wierszy w przekładzie na angielski: „Mediterranean Poems” (1978). W następnym roku opublikował „Księgę psalmów” w tłumaczeniu z języka hebrajskiego oraz zbiór esejów i przekładów poezji „Ogród nauk”. W 1980 r. kontynuował pracę translatorską nad Biblią i ogłosił tłumaczenie „Księgi Hioba” z hebrajskiego. W tym samym roku uhonorowany został literacką Nagrodą Nobla. Podczas bankietu urządzonego na jego cześć w sztokholmskim ratuszu powiedział m.in. „Jestem częścią polskiej literatury, która jest względnie mało znana w świecie, gdyż jest niemal nieprzetłumaczalna. Porównując ją z innymi literaturami mogłem ocenić jej niezrównaną dziwaczność. Jest to rodzaj tajnego bractwa mającego własne obrzędy obcowania z umarłymi, gdzie płacz i śmiech, patos i ironia współistnieją na równych prawach”.

W 1980 r. po wielu latach przerwy utwory Czesława Miłosza znów pojawiły się w Polsce oficjalnie. W roku następnym przyjechał on do ojczyzny, gdzie otrzymał m.in. tytuł doktora honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W roku akademickim 1980-81 objął katedrę Eliota Nortona na Uniwersytecie Harvardzkim w Cambridge, gdzie wygłosił sześć publicznych odczytów o poezji, wydanych jako „Świadectwo poezji”. Po uzyskaniu Nagrody Nobla aktywność twórcza poety wcale nie zmalała. W dalszym ciągu pracował nad przekładami ksiąg Starego Testamentu, wydawał nowe tomiki poetyckie, takie jak „Hymn o perle” (1982), „Nieobjęta ziemia° (1984), „Kroniki” (1987), czy „Dalsze okolice” (1991). Wynikiem jego działalności eseistycznej były zbiory: „Zaczynając od moich ulic” (1985), „Metafizyczna pauza” (1989), „Poszukiwanie ojczyzny” (199I). Poeta opublikował też swój dziennik z lat 1987-88: „Rok myśliwego” (1991). W latach 90-tych Miłosz kontynuował swoje pisanie. Wydał tomiki poetyckie: „Na brzegu rzeki” (1994) oraz „To” (2000) a także kilka utworów prozatorskich: „Szukanie ojczyzny” (1992), „Legendy nowoczesności” (1996), „Życie na wyspach” (1997), „Piesek przydrożny” (1997), „Abecadło Miłosza” (1997), „Inne Abecadło” (1998) i „Wyprawa w dwudziestolecie” (1999). Znakomitym autokomentarzem do jego twórczości są wywiady-rzeki, jakich udzielał Aleksandrowi Fiutowi i Renacie Gorczyńskiej (Ewie Czarneckiej). Uzyskał też tytuły doktora honoris causa uniwersytetów, m.in. w Nowym Jorku, Krakowie, Bolonii czy też na Uniwersytecie Harvarda, gdzie scharakteryzowano go jako „artystę języka, który w życiu pełnym prób i zawiedzionych nadziei użył swoich wyjątkowych talentów i moralnej odwagi, aby przedstawić wymowny komentarz na temat naszej epoki”. Znajomość poezji Miłosza na świecie rośnie wraz z kolejnymi przekładami jego utworów. Profesor Helen Vendler z uniwersytetu Harvarda nazwała zbiór jego wierszy w tłumaczeniu na angielski „Collected Poems 1931-1987” – „być może najlepszą książką poetycką wydaną na Zachodzie po II wojnie światowej”. Josif Brodski nazwał Miłosza największym ze współcześnie żyjących poetów.

Czesław Miłosz zmarł w Krakowie w dniu 14 sierpnia 2004 roku.